Quyền lực manga

Trong thập niên 2000, manga dần dần chinh phục thế giới phương Tây, từ đó tác động mạnh mẽ vào các nước phương Đông thông qua phong trào scanlation (dịch manga sang tiếng Anh và phổ biến miễn phí trên Web), thông qua các "mạng xã hội manga". Manga đang chiếm lĩnh màn hình nhỏ của thiết bị di động. Manga đã trở thành một "quyền lực mềm" quan trọng của Nhật Bản.

Naruto - Manga đầu tiên nhận giải thưởng Quill danh giá dành cho truyện tranh.

Những người nước ngoài tại Nhật thường kinh ngạc khi tiếp xúc với "nền văn hóa manga". Manga được bày bán khắp nơi, cả trong tiệm tạp hóa. Trên tàu điện ngầm, người đọc manga có thể là học sinh, sinh viên hoặc viên chức đạo mạo. Không ít người đọc manga bằng điện thoại di động. Hầu hết đều đọc thể loại manga phù hợp với lứa tuổi của mình: shojo (con gái), shonen (con trai), seinen (nam thanh niên), seijin (nam trung niên).

Trên sạp báo, manga thường hiện diện ở dạng tạp chí truyện tranh, loại tạp chí chứa đựng hàng chục truyện tranh nhiều kỳ, mỗi truyện chiếm khoảng 20 trang, gồm những trang tranh "nóng hổi" vừa được vẽ ra trong tuần hoặc trong tháng vừa qua. Các truyện tranh nhiều kỳ thu hút công chúng có thể kéo dài đến chục năm và được in thành bộ riêng (tankobon), gồm nhiều tập với hàng ngàn trang tranh!

Các khu chợ truyện tranh rộng lớn tại Tokyo (Comic Ichi, Super Comic City) thường xuyên tấp nập những người đến mua mang sẵn ba-lô trống rỗng hoặc va-li kéo. Chợ truyện tranh cũng là nơi bày bán "truyện tranh tự làm". Tại khu vực dành riêng, những họa sĩ truyện tranh nghiệp dư ngồi bán truyện do họ sáng tác - những truyện được vẽ cẩn thận trên giấy, được quét vào máy tính, chỉnh sửa bằng Photoshop và được in ra chỉ vài chục bản. Đa số truyện tranh tự làm thuộc loại dojinshi - biến thể, phóng tác từ những truyện tranh nổi tiếng - nhưng luôn thu hút những dòng người chăm chú. Tất cả như cùng nói lên tình yêu vô hạn đối với manga.

Mua manga tại Nhật Bản.

Nhiều học giả Nhật cho rằng manga phát sinh từ thời đế chế Meiji (Minh Trị), có gốc rễ từ nghệ thuật đồ họa truyền thống, chống lại quan điểm cho rằng manga là sự bắt chước truyện tranh Mỹ, xuất hiện trong thời kỳ quân đội Mỹ chiếm đóng Nhật sau Thế Chiến II. Điều rõ ràng là dạng thức manga hiện đại không khác truyện tranh Mỹ: các khung tranh xếp đầy một trang, những hình ô-van chứa lời thoại trỏ vào từng nhân vật. Astro Boy là truyện tranh đầu tiên theo dạng thức Mỹ và tác giả của Astro Boy - Osamu Tezuka - vẫn được giới truyền thông gọi là "cha đẻ manga".

Từ truyện tranh chuyển thành phim hoạt hình, Astro Boy có sức hấp dẫn đặc biệt đối với khán giả truyền hình nhỏ tuổi tại Mỹ cuối thập niên 1960 nhưng mãi đến năm 2001 bản dịch truyện tranh Astro Boy mới xuất hiện tại Mỹ.

Thực ra manga bắt đầu được phát hành tại Mỹ từ cuối thập niên 1980, bởi nhà xuất bản Viz - vốn là chi nhánh của Shogakukan, nhà xuất bản manga lớn nhất tại Nhật. Tuy nhiên, trong gần hai mươi năm, công chúng Mỹ tiếp nhận manga một cách hờ hững, Không kể những trang tranh chỉ có hai màu đen trắng khiến manga được liệt vào loại truyện rẻ tiền từ cái nhìn đầu tiên, người đọc Mỹ (và các nước phương Tây nói chung) không quen với loại sách được đọc theo chiều "ngược" (đọc từ sau ra trước, từ phải sang trái), không hiểu những cách vẽ ước lệ trong manga: cặp mắt nhân vật rất to trong khi chiếc mũi rất bé, miệng có khi... biến mất, lại có khi ngoác ra rất thô. Những giọt nước mắt hoặc mồ hôi cũng to khác thường. Người đọc Mỹ cũng "dị ứng" với những chi tiết "không sạch sẽ" được thể hiện trong manga: nước mũi, nước dãi, nước tiểu và... máu.

Tiểu thuyết Othello của Shakespeare được tái hiện ở dạng manga.

Tiểu thuyết Macbeth của Shakespeare được tái hiện ở dạng manga.

Seiji Horibuchi - chàng hippie Nhật sống tại Mỹ từ thập niên 1970, người đứng đầu Viz - chủ trương thích nghi với phong cách Mỹ để người Mỹ quen dần với manga: những trang tranh được tô màu, được chụp và lật lại để có thể đọc theo chiều "thuận". Những chữ Kanji tượng thanh được vẽ dính với nhân vật được tẩy xóa tỉ mỉ, thay bằng các từ tượng thanh trong truyện tranh Mỹ: Wham!, Pow!,...

Khi manga trở nên dễ đọc hơn, bắt đầu thu hút mạnh mẽ lứa tuổi thiếu niên tại Mỹ, văn hóa Mỹ tiếp tục kháng cự manga ở khía cạnh khác. Những chủ nhà sách, những người quản lý thư viện không chấp nhận manga do tính bạo lực và khiêu dâm!

JoAnn Fruchtman - chủ một hiệu sách dành cho trẻ em ở Baltimore - từ chối trưng bày bất kỳ loại manga nào: "Tôi cảm thấy chúng hầu hết đều quá bạo lực trong khi lẽ ra chúng phải tạo được tình cảm hướng thượng cho lứa tuổi mà chúng nhắm đến". Betsy Mitchell - chủ biên của nhà xuất bản Del Rey - tỏ ra tức giận với những hình vẽ khỏa thân trong manga: "Tôi luôn bất ngờ với những gì tôi xem. Quyển truyện tưởng như dành cho các bé gái bỗng dưng cho thấy con gái và con trai cùng nằm trên giường!". Mitchell không thể hiểu nổi manga nhiều tập dành cho lứa tuổi 13 có thể kéo dài cho đến khi người đọc lớn lên, và nội dung dần thay đổi, "thích ứng" với tuổi trưởng thành. Từ shojo qua shonen đến seinen, tính khiêu dâm càng "đậm đặc" hơn. Các nhà tâm lý học lý giải tính khiêu dâm trong manga như một cách "giải thoát" của thanh thiếu niên trong xã hội Nhật còn nhiều ràng buộc khắt khe.

Do "sạch sẽ" hơn shonen, thể loại shojo dễ được chấp nhận. Truyện shojo thường có nội dung nhẹ nhàng, lãng mạn, khôi hài. Truyện shojo đầy những cặp mắt long lanh như Sailor Moon hấp dẫn cả nam lẫn nữ ở tuổi thiếu niên. Đánh hơi lợi nhuận, các nhà xuất bản Mỹ đổ dồn vào thể loại shojo hoặc xuất bản thể loại shonen có chọn lọc, cắt xén. Với hàng trăm tựa sách shojo được nhập từ Nhật và dịch qua tiếng Anh mỗi năm, manga dần dần lấn át truyện tranh Mỹ tại các nhà sách. Từ áp lực của các nhà xuất bản, giới họa sĩ truyện tranh tại Mỹ và châu Âu phải học tập phong cách manga, kể cả lối xếp hình "ngược"!

Từ năm 2002, nhà xuất bản Viz mạnh dạn phát hành tại Mỹ tạp chí manga có dạng thức giống hệt nguyên bản tại Nhật. Horibuchi cho rằng đã đến lúc cho người Mỹ biết "cầm đũa" vì cũng như hầu hết người Nhật, ông không thoải mái với những nhân vật manga mặc ngược kimono! Gần 300 trang tạp chí có giá 5 USD trong khi truyện tranh Mỹ 32 trang có giá 9 USD. Thật dễ hiểu vì sao tạp chí manga của Viz luôn đạt số phát hành mỗi tháng gấp ba lần truyện tranh ăn khách The Amazing Spider-Man.

Nhu cầu đọc manga tại Mỹ và châu Âu tăng nhanh hơn khả năng đáp ứng của các nhà xuất bản. Không đồng tình với sự kiểm duyệt của các nhà xuất bản, những người từng học tiếng Nhật mua manga trực tiếp từ Nhật, quét từng trang vào máy tính, chuyển ngữ lời thoại, phổ biến miễn phí trên Web. Phong trào scanlation ("quét" và dịch manga) xuất hiện từ thời sơ khai của Internet, mạnh dần lên khi công chúng manga đông đảo hơn, cuối cùng tạo nên hiệu ứng "hòn tuyết lăn" trên khắp thế giới, mở rộng cánh cửa cho mọi loại manga, kể cả dojinshi, tuôn chảy vào những quốc gia có rất ít người biết tiếng Nhật.

Những "mạng xã hội manga" nhanh chóng hình thành từ phong trào scanlation: OneManga, MangaFox, MangaHelpers,...

Năm 2007, các tiểu thuyết của Shakespeare ở dạng manga được xuất bản tại Anh. Chàng Hamlet cùng những ray rứt của mình được "đẩy" vào một gia đình Yakuza ở tận năm 2107, khi Trái Đất bị hủy hoại do khí hậu biến đổi!

Nhà xuất bản Viz hợp tác với Ngân hàng Thế giới xuất bản bộ manga One World đề cập đến những vấn đề toàn cầu: đại dịch HIV/AIDS, nạn đói nghèo và tham nhũng.

Công ty chuyên doanh sách luyện thi Kaplan xuất bản các bộ manga Warcraft: Dragon Hunt, Psy-Comm và Van Von Hunter chứa đựng từ vựng cần thiết cho các kỳ thi SAT và ACT.

Cũng từ năm 2007, các công ty quảng cáo Mỹ và châu Âu bắt đầu cung cấp dịch vụ quảng cáo dưới dạng manga.

Từ đầu tháng 7/2010, các mạng xã hội manga lớn bị buộc phải dỡ bỏ những nội dung vi phạm tác quyền manga. Sau một thời gian dài im lặng thụ hưởng lợi ích từ việc quảng bá manga của phong trào scanlation, giới xuất bản manga đủ tự tin để quyết định "điểm tới hạn", bảo vệ lợi ích to lớn của những hợp đồng cung cấp manga trên thiết bị di động (iPhone, iPod Touch, iPad, BlackBerry và các loại thiết bị Android).

Dù vậy manga miễn phí trên Web và manga có trả phí dưới dạng phần mềm ứng dụng trên thiết bị di động có lẽ sẽ cùng tồn tại trong sự phụ thuộc hỗ tương chặt chẽ. Giới xuất bản manga đủ mềm dẻo để sử dụng scanlation như một công cụ thăm dò thị trường cực kỳ hiệu quả.

Chiến thắng cuối cùng chỉ thuộc về văn hóa Nhật Bản - một nền văn hóa mạnh dần lên khi học theo phương Tây.

NGỌC GIAO